Que vai cambiar coa Lei contra a trata?

Por Isabel Diez Velasco, avogada e compañía-fundador de MEDUSA Avogado de Dereitos Humanos.

A trata e explotación de seres humanos son unha grave vulneración dos dereitos humanos que está máis presente na nosa sociedade do que pensamos. As novas formas de consumo e traballo, o panorama xeopolítico e a globalización son determinantes nas situacións de trata e explotación.

Na actualidade, existe unha ampla dispersión normativa en canto á protección das vítimas de trata e explotación. O delito de trata está tipificado no noso Código Penal dende o ano 2010, mentres que o de explotación non.

O delito de trata, segundo o artigo 177 bis do Código Penal, consiste na captura, transporte, traslado, acollemento ou recepción dunha persoa mediante a violencia, a intimidación ou o engano, ou abusando dunha situación de superioridade ou necesidade ou vulnerabilidade do nacional ou vítima estranxeira, ou mediante a entrega ou recepción de pagamentos ou prestacións para obter o consentimento da persoa, xa sexa en territorio español, desde España, en tránsito ou destinados a ela, coa finalidade de explotala.

Entre os fins de explotación destaca a imposición de traballos ou servizos forzados, a escravitude ou prácticas similares á escravitude, a servidume ou a mendicidade; explotación sexual; explotación para realizar actividades delituosas; a extracción de órganos e a celebración de matrimonios forzados.

Este panorama está a piques de cambiar co Anteproxecto de Lei Orgánica Integral contra a trata e a explotación. Tal e como recolle a súa exposición de motivos, preséntase como un texto pioneiro e completo que propón un cambio de paradigma.

Entre as novidades que introduce está a definición de tráfico e explotación. En primeiro lugar, a definición de tráfico quítalle o elemento internacional. En segundo lugar, introdúcese por primeira vez a definición de explotación e amplíanse as formas de explotación.

Por outra banda, un dos obxectivos do Borrador é a prevención e por iso propón no seu título primeiro medidas de sensibilización e prevención en ámbitos de relevancia para a detección de situacións de trata e explotación como o ámbito educativo, o sector sanitario , o privado e empresarial e o ámbito da publicidade e os medios de comunicación.

O seu segundo título está dedicado a unha cuestión tan transcendental como son as medidas de detección e identificación das vítimas de trata e explotación.

Aínda que é certo que inclúe un artigo específico que separa a persecución do delito da identificación formal, tamén o é que o procedemento de identificación do Anteproxecto segue padecendo as mesmas dificultades que o actual: as autoridades competentes para identificar son as autoridades policiais as que perseguen o delito de trata e explotación, os tempos de identificación son preocupantemente curtos, así como os dos recursos de reposición e recurso.

Posteriormente, no seu título terceiro establécense os dereitos das vítimas de trata e explotación. No caso das vítimas estranxeiras, por unha banda, inclúese a compatibilidade entre a protección internacional e o sistema de protección das vítimas de trata e explotación, aínda que os artigos non fan mención ás especiais garantías procesuais que se deben adoptar nestes casos.

Por outra banda, modifícase o actual artigo 59 bis da Lei de Estranxeiría no que se refire principalmente aos permisos de residencia e traballo. A vítima poderá solicitar autorización de residencia e traballo desde o momento da identificación provisional. Ademais, tamén pode solicitar unha autorización de residencia por circunstancias excepcionais a favor dos seus fillos menores de idade ou con discapacidade, ou unha autorización de residencia e traballo no caso de que sexan maiores de 16 anos e se atopen en España.

No título cuarto inclúese a protección das vítimas menores. Por unha banda, regula o procedemento de detección inmediata, atención e protección, o procedemento especial de identificación e as medidas especializadas de asistencia e apoio.

Posteriormente, os artigos establecen as medidas relativas ao acceso á maioría de idade, á protección de datos persoais e á non repatriación, así como no relativo aos fillos de vítimas de trata ou explotación menores de tres anos.

O que estaba previsto, con todo, require un sistema de protección e recursos á altura, e non está claro como se tratará.

Ademais, é necesario establecer un procedemento para avaliar e determinar o interese superior do menor en todas aquelas decisións que se tomen ao respecto. Así o recollen o artigo 2 da Lei orgánica 1/1996, do 15 de xaneiro, de protección xurídica do menor e o artigo 4 da Lei orgánica 8/2021, do 4 de xuño, de protección integral da infancia e a adolescencia contra a violencia.

No caso dos nenos vítimas de trata e explotación, a avaliación do seu interese superior cobra especial importancia e, porén, o Anteproxecto non o contempla.

Os últimos títulos prevén protección e cooperación institucional e internacional. Créase o Mecanismo Nacional de Referencia, que está adscrito á Relatoría Nacional contra a Trata e a Explotación. Tamén se crean unidades de identificación multidisciplinares en cada provincia. Neste sentido, moitas das prerrogativas estiveron pendentes de desenvolvemento normativo, o que na práctica pode provocar serias dificultades.

Por último, as disposicións adicionais, transitorias e derradeiras abordan cuestións tan importantes como a acreditación de entidades especializadas, o Fondo de Indemnización ás Vítimas e as modificacións lexislativas.

Con isto e con todo, o Anteproxecto de Lei Orgánica Integral é un texto necesario e urxente que presenta un novo panorama da loita contra a trata e a explotación e que nos brinda a oportunidade de debater e construír un proxecto común.